Σητειακό Λεξικό

Ολόγρος

Τελείως βρεμένος
«Βροχή τον ήπιασε την ταχυνή απού επήαινε στο χωράφι, κι εγίνηκε σφουγγούνι. Και δεν εγυάηρε ν’ αλλάξει, μόνο ως ήτονε ολόγρος εδούλευγε ολημερίς τση μέρας. Εδά συρώνει η μύτη ντου, βήχει κι έχει και πυρετό. Ποιός του φταίει;...»

Τέγκι. Το τέγκι μου, σου, του.

Ο όμοιος
«Ήρθε οψάργάς από την Αθήνα ο Μανούσος και εξαναβρήκε ο Μιχάλης μας το τέγκι ντου. Πρωί-πρωί εμονιάσανε και δα τσοι χωρίζει πάλι μόνο ο ύπνος...»
«Οτι κι ετριαντάρισε ο Μαθιός κι είναι ωσάν τα χιόνια τα μαλλιά ντου. Τέγκι ο κύρης του κι ο παππούς του. Αυτοί το ’χουνε σειρικό ντως…»

Τζη ή Τση

Της
«Εδικό τζη είναι ετούτονε το κοπέλι...»
«Τση γόρασε τ’ αφεντικό καινούργιο φουστάνι...»

Ίρτζι

Υπόληψη, τιμή
«Στο μέσα σπίτι είχε η Χατζίνα χωσμένους δεκαφτά επαναστάτες κι επήανε ζαφτιέδες και τσοι γυρεύγανε. Για να τσοι ξεγελάσει τωσε κάνει:
- Μην πατείτε το ίρτζι μου γιατί εγώ δεν είμαι μαζαβίρισσα του Πατιχιάχ.
Και δεν εμπήκανε καθόλου να ξανοίξουνε...»

Μνιαρό

Ζώο
«Ο παππούς μου ο Νικολής μου ’λεγε πολλές φορές: Τα μνιαρά γιε μου να τ’ αγαπάς και να τα κηβεύγεις γιατί είναι αδέρφια του αθρώπου. Δίχως αυτά δεν κάνομε…»

Δαχτυλιδωτή

H αρραβωνιαστικιά
«- Ποια-ν- ώρα τση ζωής σου παππού ήθελες να ξαναζήσεις ;
- Οντε-ν- επήα παιδί μου πρώτη βολά στο χορό με τη δαχτυλιδωτή μου...»

Τούρκος

Το ξιδιασμένο κρασί και ο πολύ θυμωμένος άνθρωπος.
«Ετούρκεψε το κρασί μου...»
«Εγίνηκα Τούρκος...»
«Το κρασί απού ’χα στο μικιό βαρελάκι δε γατέω γιάντα ετούρκεψε. Μως και το ξεκαπάκωσα οψές να γεμίσω το κρασομπούκαλο ήκουσα την ξιδιά. Δικιμάζω... δραπέτι...»
«Οντε τον είδα να σύρνει δυο βούγια και να περνά μέσ’ απού το σπαρμένο εγίνηκα Τούρκος...»

Ύστερος

Ο τελευταίος
«Δίδυμοι ήτονε οι γιοί τση Στεφανίας ο Δήμος και ο Αρτέμης κι επηαίνανε και στο σκολειό στην ίδια τάξη. O Δήμος όμως ήτονε ο πρώτος μαθητής του σκολειού κι ο Αρτέμης ο ύστερος. Γιάντα;...»

Ονειροφανταξά

Όραμα, έκσταση
«Κάθε φορά, σαν είμαι αμοναχός, θωρώ στην ονειραφανταξά μου τη μάνα μου. Τη μια μου δίνει ορμηνιές, την άλλη μου κουβεντιάζει, την άλλη θυμιατίζει τα κονίσματά μας και σταυροκοπιέται...»

Γνώρα

Η γνωριμία. Δίνω γνώρα
Γνωρίζομαι
«Να δώσεις γνώρα με τσ’ ανθρώπους του χωργιού να δεις πως δα σ’ αγαπήσουνε όλοι και δε δα θες να ξαναφύγεις από τούτο το σκολειό. Μπορεί και να παντρεύεις επαδά...»

Άλα-μπίρι

O Θεός ξέρει
«Πολλά τη μεγάλη κάνει και πολλά την ψιλοδάκατη η κοπελιά που ενεμάζωξε απού την Αθήνα ο Δημοστένης του Περή. Άλα-μπίρι ποια να ’ναι και παριστάνει πως είναι αρχόντισσα...»

Τυροκομώ

Παρασκευάζω τυρί.

Ε μά!!!

Επιφώνημα θαυμασμού
«- Πόσο χρονώ είναι ο κύρης σου Κατερίνι;
- Εννενηνταέξε
- Ε μά!!!, και δουλεύγει ακόμη;...»

Λιανοκάνης

Αυτός που έχει αδύνατα πόδια
«Ίντα θέλει μπρέ και βάνει ο αξάδερφός μας ο Σοφοκλής το κοντό παντελονάκι. Δεν το θωρεί πως είναι λιανοκάνης και στραβοπόδης; Δεν του το λέει η κερά ντου;...»

Μια φορά

Πάντως
«- Ποιος ωρέ κοπέλια ετόνηξε την τσουρά στην αυλή και παραλίγο να με ξεκαφκαλώσει;
- Δεν κατεχω θειά ποιος ήτονε... Εγώ, μια φορά, δεν είμουνε...»

Ρόμι.

Ρούμι
«Ντόμπε δα κάμω τον καπνό, κρασί, ρακή και ρόμι
και τα νυχτογυρίσματα μα δεν τα κάνω ακόμη.»

Φακαρόλα

Είδος κορδονιού.

Ψειροκουκουνίζεται η όρνιθα

Ψάχνει με το ράμφος στα φτερά της
«Θωρώ εδά-εδά και ψειροκουκουνίζουνται οι όρνιθές μου και μπορεί να ’χουνε ψείρες και δα πα’ πάρω μιαολιά ασβέστη να ραντίσω στον κούμο…»

Λιγοβυζασμένος

Μικρόσωμος και πολύ αδύνατος άνθρωπος
«Το μεσακό κοπέλι τσ’ αδερφής μου ήτονε πομονάρικο μικιό-μικιό κι αχαμνό και το φωνιάζανε οι φίλοι ντου λιγοβυζασμένο. Μια-ν-κοπανιά ήριξε σπάταλο κι εποβάτζαρε όλους τσι φίλους του…»

Ογλήγορα

Γρήγορα
«Ογλήγορα επαραίτησα σήμερο τη δουλειά γιατί είχα παρμένο μαζί μου τον έγγονά μου και με τριζακούνα συνέχεια να γυαήρομε στο χωργιό. Μπελάς είναι ώρες-ώρες ο κεραβέλης...»

Λογοστένομαι

Δίνω λόγο γάμου
«Γλέντια και χαρές είχανε τάξε οψάργάς στην Κάτω γειτονιά. Ελογοστέσανε τα κοπέλια ντως ο Φάνης και Αρίστος...»

Ψιχολογώ

Τσιμπολογώ
«Επείνου και εψιχολόησα μιασταλιά να σταθεί η ψή μου ίσαμε να ψηθεί το φαΐ…»
«Ήβγαλα την αίγα έπαέ στσοι γύρους να ψιχολοήσει μια στάξη ίσαμε να ρθει η Κατερινιά να ζυμώσουμε…»

Βαβαλίζω

Περιποιούμαι ιδιαίτερα
«Όλη μέρα σήμερο εβαβάλιζε η κόρη μου τα λουλούδια στσ’ αλιτάνες. Τως ήκοβγε τα ξεράδια, τως ήκοβγε τσοι ποβεντεμαρισμένους αθούς, τα κόπρισε και τα σκαλολόησε...»

Λάλιε...

Προστακτική
Φύγε, απομακρύνσου, άσε με ήσυχο.
«Είπα σου όσα σου ’πα κι εδροσίστηκε η γλώσσα μου... Λάλιε ’δα και σιναλίκι μετα σένα δε θέλω μπλιό. Ίσαμ’ έπαέ ήτονε η ορταγιά και η φιλιά μας...»

Γυρεύγει (το ζώο)

Ζητά να ζευγαρώσει
«Δα πιάσω αύριο να πάω την κούτρουλη αίγα στα οζά γιατί θωρώ και γύρευγει εδά και καμπόσες μέρες. Οφέτος δα τηνε πάω στα οζά του Μαυρογιώργη...»

Υγιός

Γιός
«Μανολιό! Σηκώνου υγιέ μου μπλιο κι είναι καμπόση ώρα παισμένη η καμπάνα του σκολειού κι όπουγιάς δα κινήσει ο δάσκαλος το μάθημα...»
«Ε,... του διαόλου τον υγιό ανε-ν-τονε μονιάσω κιαμιά βολά στο σοκάκι...
Επήε πάλι και μου ξεκώλωσε μια μέλισσα...»

Αφουκρούμαι

Ακούω προσεκτικά και υπακούω. Προστ. Αφουκρού
«Εκρυφοκουβέντιαζε η Κατερινιά με την Δήμητρα και δίχως να με δούνε εφουκράστηκα. Δεν εφήκανε κακολόημα να μην το πούνε τσ’ ανηψάς μου τση Ελενιάς...»
«Δεν τονε ξανακοντεύγω τον Αντώνη στο σπίτι μου γιατί δε μ’ αφουκράται ό, τι και να του πω κι ό,τι και να τoυ τάξω...»
«Αφουκρού μωρή ίντα σου λέω και μην τον έχεις το νου σου ’πα κι εκεί...»

Ξυπασταρίδι

Τρόμος ξαφνικός
«Έτσά μια-ν-κοπανιά εξεφαρδούκλωσε ομπρός μου ωσάν το φάντε μπαστούνι ο Αθανάσης κι ως ήμουνε αξέγνοια κι ήτονε και σκοτίδι, ήπαιξα η κακομοίρα ένα-ν-ξυπασταρίδι απού δε δα τo ξεχάσω ωστο να ζω...»

Βαρεμένη

Έγκυος
«Δεν κατέχω ιντα λοής δα διάξω με το λιομαζωχτό, γιατί ’ναι βαρεμένη η γυναίκα και τσ’ είπε η μαμή να μην κάνει βαρές δουλειές και να μη σηκώνει βάρητα. Σάικα αργατολόγο δα γυρέψω παραχωργιού...»

Ψυλλοδάκατος

O υπερευαίσθητος
«Ψυλλοδάκατος είναι μάνα ο αξάδερφος μου ο Αντρέας. Με το μόνο-μόνο κινά το κλάημα και του κακοσυνεύγουνε και οι πιο μικές βαρισματιές...»
«- Ποιό κοπέλι είναι ωρή Χρυσάνθη απού κλαμουργιέται ετσα;
- Ο ψυλλοδάκατος τ’ αδερφού μου. Κιαμιά μύγια εκάτσε σάικα στη χέρα ντου…»