Σητειακό Λεξικό

Ψιλό τ’ όργο σου ή T’ όργο σου ψιλό και στημονερό

Κοίταξε τη δουλειά σου
«- Να μου δώσει θες τ’ αμπέλι σου στο Πλάι να το μονιάσω με το δικό μου απού συνορεύγει και να σου δώσω εγώ το εδικό μου στου Μαντηλά να τα μονιάσεις κι εσύ;
- Ψιλό τ’ όργο σου… Εσένα δεν είναι μήδε ένα στρέμμα κι εμένα είναι πάνω από δυό…»

Σουρμές.

Σύρτης της πόρτας, μοχλός
«Να μην ποξεχνάς τη νύχτα να σιγουρέρνεις την πόρτα τσ’ αυλής. Να βάνεις και το κοντεμιρι και το σουρμέ, να ’χεις το εμιλίκι τση κεφαλής σου...»

Μια φορά

Πάντως
«- Ποιος ωρέ κοπέλια ετόνηξε την τσουρά στην αυλή και παραλίγο να με ξεκαφκαλώσει;
- Δεν κατεχω θειά ποιος ήτονε... Εγώ, μια φορά, δεν είμουνε...»

Ψυχοπονούμαι

Συμπονώ
«Αγαστρωμένη ήτονε η Αννούλα και εσκοτώθηκε ο άντρας τση στη Μικρά-ν-Ασία. Απάνω στη γέννα επόθανε κι αυτή. Το κοπέλι το ψυχοπονέθηκε η Μαρουλιά του Πιτροπογιάννη και το βύζαξε μαζί με το εδικό τζη. Μαζί τα μεγάλωσε και δεν τα ξεχώρισε ποτέ...»

Λούζα

Ποσότητα υγρού που έπεσε στο δάπεδο
«Απονωρίς τον επόνιε το στομάχι ντου και τη νύχτα τον ήπιασε πλια δυνατά και μια-ν-κοπανιά εντάκαρε κι εξέρνα κι ήκαμε στο ταβάνι μια λούζα ωσάν το χε-ρόμυλο...»

Φυσηχτήρα

Πρόχειρη κατασκευή συνήθως από καλάμι για να φυσούν τη φωτιά ν’ ανάψει
«Με τον άδραχτο τρυπώ τσοι κοντύλους ενούς λιανού καλαμιού με μάκρος απάνω-κάτω εβδομήντα πόντους, και φυσώ από τη μια μπάντα και βγαίνει ο αέρας από την άλλη και άφτει η φωτιά στην παραστιά. Έτσά δεν καίγεται η μούρη μου γιατί είναι αλάργο…»

Όπου κι όπου

Όπου να ’ναι. Δες και τη λέξη: Όπουγιάς
«-Πότε δα να ’ρθει θειά το Δημητράκι σου;
-Όπου κι όπου δα φανεί Γιαννιό, μόνο κάτσε να τ’ ανημένεις να πάτε στου Μουλά τα χωράφια να παίζετε το τρίκα καράβι....»

Διγούμαι

Διηγούμαι. Ουσιαστ. Δίγημα
«Άμα τονε κάμεις παρέα δα δεις τα όσα διγάται. Ιστορικά από τσοι πολέμους του Δώδεκα, του Δεκατέσσερα και τση Μικρά Ασίας και μια σωρά παραμύθια, γητειές και τραγούδια παλιά, κι όλο το Ρωτόκριτο ξεστίχου...»
Παραμιά:«Το κακό κυνήγι όλο δίγημα ‘ναι...»

Μουλαρώνω

Εξανίσταμαι, αφηνιάζω
«Όποτε του πει κιανείς να πιάσει τη ντάσκα να βγάλει τα χαρτιά ντου να διαβάσει και να γράψει, μουλαρώνει, βλαστημά και χύνεται όξω. Και λέω κι εγώ τση Αγγελούλας : Ας τονε μωρή στον πονηρό και θέλει ας μάθει γράμματα, θέλει μη μάθει...»

Ογρασά

Υγρασία
«Επήαμε τ’ απογυάερμα να σκάψoμε το χωράφι να βάλομε δυο πατάτες, μα εγυαήραμε τα ίδια ζάλα οπίσω γιατί ήτονε ακόμη ογρασά. Δεν ελογιάζαμε πως ήλα να ’ναι ολόγρος ο τόπος ακόμη...»

Ήθιε

Ανθούσε. Το ρήμα Αθώ ή Αθίζω
«Είχαμε στην αυλή μας μια-ν- αμυγδαλιά που ήθιε το Δεκέμπρη κι ήτονε ένα-ν- καμάρι στη γειτονιά. Μια-ν- κοπανιά εξεράθηκε και εφύτεψε άλλη ο πατέρας μου απού το ίδιο σοί στον ίδιο τόπο μα δεν ερεόσυρε...»

Μά

H μάνα (Μόνο κλητική)
«Έκειά που εσιντέρωνα τα ρούχα ανέγνοια γροικώ τση θυγατέρας μου και εφώνιαζε ξετρουμισμένη: Μά!!!, ε... μά...!!!. Γλακώ στη στιγμή και πάω κι ίντα να δω; Ένας σκορπιός την είχε δακαμένη σε δυο τόπους...»

Κακόκουρο αρνί

Δυσκολοκούρευτο
«Στσι κουρές του Κριτσώτη μου τύχανε οφέτος δυο-τρία κακόκουρα αρνιά και επόμεινα οπίσω απ’ όλους τσοι κουρίσκους. Εγίνουντονε στρασούδι το μαλλί και δεν έπέρνα το ψαλίδι...»

Ώρα καμάτου

Ακατάλληλη ώρα
«Ώρα καμάτου, νά σου την αξαδέρφη μου τη Ζαχαρένια να πάμε λέει στα λάχανα. Μήδε μαγερεμένα είχα, μήδε τη μπουγάδα είχα απλωμένη, μήδε παρασυρμένο το σπίτι κι ήλα γλακώ στα λάχανα;…»

Βαστάι

Κορδόνι, σπάγκος
«Το δέμα με τα γυαλικά να μην το πιάσεις από το βαστάι γιατί δεν είναι βασταγερό και μια- ν- κοπανιά δα κοπεί να γενούνε θράψαλα τα γυαλικά...»

Λουκούμια

Ζυμώνουν τη ζύμη με προζύμι, βάζουν ζάχαρη, κανέλα και λάδι. Τη ζύμη την κάνουν σκοινί χοντρό, το κομματιάζουν κι αφήνουν τα κομμάτια ν’ ανεβούν. Αφού ανεβούν τα ρίχνουν λίγα-λιγα στο τηγάνι όπου βράζει μπόλικο λάδι.

Ψυχές

Οι κάτοικοι ενός τόπου
«Ως δείχνει το πράμα, ογλήγορα δα διαλύσει τo χωργιό μας. Να σου πω έναμ-πράμα; Έχουνε δίκιο οι αθρώποι απού φεύγουνε γιατί βρίσκουνε καλλίτερα και πάνε μέσα στον τόπο μας πάλι και όϊ σαν παλιά απού επηαίνανε στη Γερμανία…»

Ψακοπορδή

Μεταφορικά ο κακός άνθρωπος
«Μ’ όλους τσ’ αθρώπους τα ’χει κακά επά και παραχωργιού, για κειόνά καλά τον ονοματίσανε ψακοπορδή και του κόλλησε το παρανόμι...»

Χαζιρεύγομαι

Ετοιμάζομαι.
Πάρωρά ’ναι μπλιο μόνο παραίτησε την κουβέντα και χαζιρέψου να πα’ θέσομε γιατί το πρωί δε δα να ’χομε ξυπνημό και δα χάσομε ώρες από τη δουλειά...»

Τσέρκα

Ζημιά, αταξία
«Ήκαμε πάλι Μπαντελή κι άλλη τσέρκα ο γιος μας σήμερο. Δεν επήε στο σκολειό μήδε το πρωί μήσε τ’ απόγεμα, μόνο εγύριζε με το Μιχαλιό στσι πουλιτσές και εξεκωλώσανε και δυό διψέλια του Θοδωρή. Εδά στε μου το ’πε ο δάσκαλος...»

Ντελόγο

Αμέσως
«Επέρασε σήμερο ο αδερφός σου απού το μετόχι μας μα δεν εκάτσε καθόλου. Ήπιε ένα-μ-ποτήρι νερό κι εμόλαρε ντελόγο γιατί, ως είπε, ήτονε βγιαστικός...»
«Σαν το ντελόγο δεν υπάρχει...»

Ραχατιλίδικος

Αναπαυτικός, άνετος
«Έχει η θυγατέρα μου ένα-ν-καναμπέ που δεν εξανάδα πιο ραχατιλίδικο μόμπιλο. Α δεν κάτσω εκειά δε μπορώ να ξεκουραστώ. Άλλο να σου τo λέω κι άλλο να το δείς...»

Ραίνω.

Κυκλοφορώ, γυρίζω
«Οντε-ν-ήτονε μικιός ο γιος μου, χάσεις τονε γυρέψεις τονε ήραινε στσοι ποταμούς κι εγύρευγε καβρούς και ήτρωε δεντρίστικα σταφύλια, μέρτα και βατόμουρνα...»

Έτσά λοής

Τέτοιου είδους
«Χαρώ το Δεσποινάκι το φουστανάκι σου το καινούργιο ίντα όμορφό ’ναι κι ίντα μου νεστόρισε. Έτσά λοής μου ’χε ραμμένο κι εμένα η μάνα μου ένα οντο-ν-ήμουνε μική και δεν τηνε ξεχνώ ποτέ τη χαρά μου…»

Ντρουβάς

Σάκος, σακούλα. (Γεμοντρουβάς ή τριχοντρουβάς, σποροντρουβάς, ασκαγοντρουβάς, απυροντρουβάς κ.α.)
«Εξεπαράλυσε ο ντρουβάς κι εχύθηκε χάμαι μέσα στο στάβλο η ταή που επήαινα να δώσω τω μνιαρώ...»

Ψήνω

Μαγειρεύω
«- Καλά καλή μυρωδιά βγαίνει από το σπίτι σου Πραξία. Ιντά ’ναι απού ψήνεις και μυρίζει ωστοσονά;
- Δυο-τρεις αμανίτους-αγκισαρίτες- ήβρηκα την ταχυνή στου Σταυρού το πλάι και τσ’ ήβαλα στο τηγάνι, μόνο άντε να πιείτε ένα-ν-κρασάκι με το Φάνη...»

Ογδοήντα

Ογδόντα.

Κακοβάνω

Βάνω κακό στο νου μου. Υποψιάζομαι κάτι κακό
«Δεν ήτονε το μεράστρι βγαρμένο οντο-ν-ήφυγε ο γιος μου με το Στρατή να πάνε στο ψάρι στο νησί. Βραδυάζει μπλιό και δεν είν’ ακόμη γυαερμένοι κι όσο θωρώ τη θάλασσα κι αγριεύγει τόσο κακοβάνω. Κι ίντα δε μου φέρνει ο σκατοκουβαλητής...»

Τσατάλι

H τσουγκράνα
«Ήσκαψα το χωράφι μα εξέχασα να βαστώ το τσατάλι να το μορφολοήσω και δα ξαναρθώ αύριο...»

Παπάρα

Στη φράση: "Παίρνω την παπάρα" Παίρνω την ευθύνη και το βάρος μιας εργασίας δύσκολης σε αντίθεση με άλλους εξίσου υπεύθυνους που πραγματοποιούν μόνο το εύκολο μέρος.